Gerçek ve algılanan gerçeklik üzerine

Gerçek ya da eski dildeki karşılığıyla hakikat nedir? Türk Dil Kurumu’nun Türkçe sözlüğünde gerçek kelimesinin anlamları on maddede sıralanıyor. Bunlardan sadece bazıları bu denemenin konusuyla doğrudan ilgili. Örneğin, gerçek “[y]alan olmayan, doğru olan şey[dir]; [b]ir durum, bir nesne veya bir nitelik olarak var olan, varlığı inkâr edilemeyen, olgu durumunda olan[dır]; [d]oğadaki gibi olan, doğayı olduğu gibi yansıtan[dır]; [d]üşünülen, tasarımlanan, imgelenen şeylere karşıt olarak var olan[dır]”. Oxford sözlüğü ise kavramı şöyle tanımlıyor: “[Gerçek] el ile tutulup göz ile görülecek biçimde tam anlamıyla var olan, varlığı hiçbir biçimde yadsınamayan, bir durum, bir olgu, bir nesne ya da bir nitelik olarak var olan; kendisi gibi olan, aslına uygun bulunan, yapay olmayan[dır].”

Benim gerçek tanımım ise çok yalın: Gerçek ‘olandır’! Dolayısıyla gerçek, ona dair ‘algılardan’ bağımsızdır; objektiftir. Kim nasıl görürse görsün, kim ne derse desin, kim nasıl tanımlarsa tanımlasın; gerçek ‘olandır’; ‘o’ ne ise odur. Ona dair söylenenlerden bağımsızdır. Nesneldir.

Burada ‘algı’ kavramını özellikle vurguladım! Çünkü bütün bu söylediklerim akla ‘algı’ kavramını da getirmelidir. Benim anladığım hâliyle gerçek ‘ona dair’ kimin ne düşündüğünden, ne söylediğinden bağımsız; ne ise ‘o’ olduğuna göre; ‘ona dair’ söylenenlerin veya onun nasıl görüldüğünün ‘öznel’ bir yanı olabilir.

Bu şu anlama gelir: Eğer üzerinde konuşulan gerçek, bazıları tarafından ‘dürüstçe’ diğerlerinin tanımladığından farklı tanımlanıyorsa bunun sebebi olsa olsa tanımlayanların algılarının ‘öznel’ oluşundan kaynaklanır. Aslında bu da son derece doğaldır. Çünkü insan kendi doğası gereği kimi durumda (ya da çoğu durumda) algılarının esiridir. İnsan herşeyi kendi filtrelerinin izin verdiği biçimde görme ya da değerlendirme eğilimindedir. O filtreler kişinin nerede, hangi aileye doğduğundan başlayarak; öğrenimine, inançlarına, tecrübesine bağlıdır. Her insan kendi hayatının ürünüdür. Dolayısıyla ‘gerçek’ tek ve aynı olsa da; her insan için ayrı ayrı ‘gerçeklikler’ olabilir. Bu sebeple şunu iddia etmek güç olmayacaktır: Çoğu zaman herkesin gerçeği gerçekten az ya da çok sapabilir. Bu durum “Biri doğdu” ya da “Biri öldü” denebilecek kadar somut durumlarda asgari ölçüde olsa da bazı başka konularda daha yüksek düzeylerde kendisini gösterebilir.

İnsan doğasının bu yönünün, insan tarafından keşfi hiç de yeni değildir. İnsanın bu zaafiyeti çağlar boyunca birileri tarafından kullanılmıştır. Gerçekleşeni değiştirmek mümkün olamayacağına göre, gerçeklik algısını değiştirerek insanları yönlendirmek her zaman mümkün olmuştur. Bunun türlü yöntemleri vardır. Bu yöntemlerin genel adını koyarken kimi ‘halkla ilişkiler’ kimiyse ‘propaganda’ kavramlarını kullanmayı tercih etmiştir. Başka isimler de bulunabilir. Mesela ‘reklam’ da denilebilir. Bu söylediklerime karşı çıkanlar olabilir. Fakat sağduyu sahibi okuyucu ‘düşündüğünde’ kendi değerlendirmesini çok daha sağlıklı yapacaktır.

Öyleyse, insanın ya da insanların gerçeklik algılarıyla uğraşmanın gereği nedir? Neden bazıları bazı başkalarının gerçeklik algılarını değiştirmek isterler? Bu sorunun cevabı çok basittir: Bunu kendi menfaatleri gereği yaparlar. Neden? Çünkü hayatın pek çok alanında kişiler arasında ya da kişilerden oluşan topluluklar arasında sonu gelmez bir ‘müzakere’ süreci yürür. Bu müzakerelerin esas amacı karşı tarafı ‘ikna’ etmektir.  İkna beraberinde ‘rızayı’ getirir. İkna ve rızayla sonuçlanan her müzakere süreci bir anlaşma doğurur. Her anlaşma bir tür 'bölüşme' ilişkisidir bir bakıma: Kimi kimi ikna ettiği, neyin nasıl paylaşılacağına dairdir.

Elbette iknanın türlü yöntemleri olabilir. Bunlardan biri zor kullanmaktır. Fakat zorla ikna en pahalı olanıdır ve üstelik zor her durumda kullanılamaz. Maliyeti en düşük ikna yöntemi ise gerçekten sapan bir gerçeklik algısının yaratılmasıdır. Diğer tarafın - olabildiğince - 'gönlünün yapılmasıdır'. İnsanlık tarihi bunun örnekleriyle doludur. Bu konuyu başka denemelerde bambaşka yönleriyle yeniden düşüneceğim.

Bu denemenin özeti şudur: Gerçek ve algılanan gerçeklik daima aynı şeyler değildir; algılanan gerçeklik değiştirilebilir ama gerçek değiştirilemez.

Emin Akçaoğlu, Mavişehir, 11 Şubat 2024

Biriktirmek ve miras üzerine

İnsan ‘biriktirir’. Neyi biriktirir insan? Kişiden kişiye değişir neyin biriktirileceği. Kimi pul biriktirir mesela. Kimi biblo biriktirir. Kimi fincan biriktirir. Bu kişiler koleksiyonerlerdir ve farklı objeleri biriktirirler. Koleksiyonerlik farklı sebeplere dayanabilir. Kimi sadece zevk için, kimi ticari kaygılarla, kimi itibar için biriktirir; kimisi koruyup sonraki kuşaklara bırakmak ister biriktirdiklerini.

Bazıları para, servet, sermaye biriktirir. Biriken para geleceğe dönük güvence olma sınırını aşmışsa eğer; artık sermaye birikimi evresine ulaşılmış demektir. Aslında bir bakıma tüm insanlık tarihi, sermaye birikiminin tarihidir. Çağlar boyunca önce sermaye biriktirilmiş; ardından biriken tahrip edilmiştir. Savaşların tarihi bunu anlatır. Savaş sadece binlerin, milyonların ölümüyle sonuçlanmaz. Bütün bunların yanı sıra yüzyıllar hatta binyıllar boyunca biriktirilenlerin yerle bir edilmesiyle de sonuçlanır. Başka bir ifadeyle bazen insan önce biriktirir sonra yok edip yeniden biriktirir.  

Dolayısıyla biriktirmek; örneğin sermaye biriktirmek, sadece bireysel bir eylem değildir. Toplum ya da toplumsal organizasyonlar da biriktirir. Devlet de! Örneğin devlet de sermaye biriktirir. Zaten tüm organizasyonlar örgütlü insan toplulukları olduklarına göre, esas olan aslında insandır; insanın davranışıdır.

Dedim ya devlet de sermaye biriktirir: Altyapı sermaye birikiminin iyi bir örneğidir. Yollar, köprüler, kamu binaları zaman içinde birikir. Bu tür yapılara bakıldığında, sermayenin zaman içinde nasıl biriktiği somutlaşır. Savaşlarda hasımlar birbirinin altyapısını tahrip etmeye çalışır. Savaşta birikenlerin yok edilmesi çoğunlukla bu amaca dayanır. Eğer sermaye başkasınınsa ve sahip olanların elinden şu ya da bu şekilde alınamıyorsa; yok edilmesi de bir seçenektir.

Özel sermaye birikimi de aynıdır. Birikir, birikir… Zaman gelir ya el değiştirir ya da yok edilir. Örneğin, şirketler kurulur; sonra daha büyükleri kurulur… Fabrikalar, binalar, filolar kurulur. Sonra gün gelir; bunlar ya el değiştirir ya da yok olur. Bunun için her zaman savaşlara gerek kalmaz. Ekonomik devinimler bu sonucu yaratır bazen.

Bazen doğal afetler yıkar, yok eder herşeyi! Deprem gibi... Tarih haritadan silinen kentlerle doludur.

Fakat insan sadece sermaye biriktirmez. Daha doğrusu sadece maddi varlıklar biriktirmez. Başka şeyler de biriktirir. Evet, bazıları sermaye biriktirmeyi çok önemser ve nasıl biriktireceğini de gayet iyi bilir. Bazısı ise maddi birikimi pek de önemsemez; ya da bazı başka şeyleri biriktirmek kadar önemsemez. Onlar sevgi biriktiren, dostluk biriktiren, bilgi biriktiren, iyilik biriktiren, duygu biriktiren, düşünce biriktiren, itibar biriktiren veya tecrübe biriktirenlerdir.  Öyle ya da böyle zaten; az ya da çok hepsini birlikte biriktirmek eğilimi yaygındır ya da insan doğasına daha uygundur. Kimi birini diğerinden daha çok önemsese bile hemen herkes az ya da çok saydıklarımdan bazılarını birlikte biriktirir veya biriktirmeye gayret eder.

Söyledim ya, aslında bütün insanlık tarihi biriktirmek üzerine kuruludur. Bugün üzerinde yaşadığımız dünyada hayatımızı anlamlı kılan, kolaylaştıran, güzelleştiren, yaşamı daha iyi anlamamızı sağlayan ne varsa; bizden önce yaşayanların bugüne kadar biriktirdikleridir. Hatta bazen tersini söylemek bile mümkün; kimi durumda hayatı zorlaştıran ne varsa onlar da bir birikim sürecinin ürünüdür. Böyle bakınca, şunu söylemek de mümkündür: Yaşamda elimizde ya da zihnimizde ne varsa çoğunlukla bunların çok büyük bölümü bize daha önceki kuşakların biriktirip miras bıraktıklarıdır. Çevremize baktığımızda insan eli değmiş ne görüyorsak hepsi böyledir. Kısacası aslında neyimiz varsa hepsi mirastır; önceki kuşakların bize bıraktıklarıdır!

Yemek tariflerini düşünelim mesela. Hele hele Türkiye gibi onlarca uygarlığın kavşağında binlerce yıldır insanların gelip geçtiği, yerleşip terk ettiği bir coğrafyada yemek kültürünün ne kadar zengin olduğunu düşündüğümüzde gelip geçen tüm o insanların sadece bu alandaki mirasının ne kadar büyük olduğu ortada.

Bütün diller de miras değiller mi? Önceki kuşaklardan bugüne ulaşan bütün bilgiler, düşünceler, sanat eserleri, inançlar… Hepsi miras değil mi? Bizim olduklarını sandığımız düşüncelerimiz bile aslında önceki kuşakların mirasıdır çoğunlukla.

Söyledim: İnsan yaşadıkça biriktirir. Biriktirebilmek çaba gerektirir. Ne biriktirilirse biriktirilsin çaba şarttır. Dolayısıyla biriken bir bakıma aslında emektir! Çaba ya da emek de tek başına yeterli değildir tabii! Bir o kadar gerekli olan başka bir şey daha vardır: Zaman! Biriktirebilmek zaman gerektirir. Ancak zaman içinde biriktirmek için emek harcanmışsa oluşur birikim.

Daha önce de değindim: Biriktirilenler her zaman ‘iyi’ şeyler olmak zorunda değildir. Çöp de biriktirir insan örneğin. Zehir biriktirir. Dünyayı biriktirdikleriyle zehirler. Örneğin hava kirliliği de önceki kuşakların biriktirip bize bıraktırdıklarındandır.

Acı da birikir; öfke de kin de! Savaşlar bir tarafın galibiyetiyle sonuçlanırken bir diğerinin acılarının, kininin, nefretinin, önyargılarının birikmesine sebep olabilir. Bunlar da miras olarak kalır gelecek kuşaklara. Kimisi bunlar üzerinden toplumsal bellekte anılar, duygular, düşünceler biriktirir.

Bunlardan başka biriktirilenler de vardır tabii: Örneğin kurallar birikir. Değer yargıları birikir kuşaktan kuşağa aktarılarak.

Kimi bu toplumsal belleği önemser ve hayatı(nı) buna göre tanzim eder. Kimiyse bütün bu birikimi göz ardı eder ve tekrar biriktirmeye yeltenir.

Kısacası, insan yaşadıkça biriktirir ve biriktirdiklerini sonraki kuşaklara miras bırakır. Elimizde, zihnimizde, çevremizde ne varsa; iyisiyle kötüsüyle her şey önceki kuşakların bize mirasıdır. Bizim bugün biriktirdiklerimiz de bizden önceki kuşakların biriktirdiklerinin üzerine eklenmektedir, sonraki kuşaklara devredilmek üzere.

O halde şu soru sorulmaya değer: “İnsan yaşadıkça ne(ler) biriktirmeli?”

Emin Akçaoğlu, Mavişehir, 7 Şubat 2024